-
Türklerde Ticaret ve Ekonomi
Türk toplumlarının ekonomik ve ticari faaliyetleri, tarih boyunca Avrasya coğrafyasının şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Göçebe kültürden yerleşik hayata, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş süreçlerinde Türkler, çeşitli ekonomik modeller geliştirmiş ve uygulamışlardır. Bu makalede, Türklerin ticaret ve ekonomi alanındaki faaliyetlerini, en eski dönemlerden günümüze kadar kronolojik bir sırayla inceleyeceğiz.
2. Erken Dönem Türk Ekonomisi (MÖ 3000 – MS 6. yüzyıl)
2.1. Bronz Çağı ve İlk Türk Toplulukları (MÖ 3000-1000)
Türklerin atalarının ekonomik faaliyetleri, Bronz Çağı‘na kadar uzanmaktadır. Bu dönemde, Orta Asya steplerinde yaşayan proto-Türk toplulukları, temel olarak hayvancılık ve avcılık-toplayıcılık ekonomisine dayalı bir yaşam sürdürüyorlardı.
- Hayvan Yetiştiriciliği: At, koyun, keçi ve sığır yetiştiriciliği temel ekonomik faaliyetti.
- Avcılık: Geyik, yaban domuzu ve kuş avı önemli besin kaynaklarıydı.
- Toplayıcılık: Yabani meyveler, kökler ve otlar beslenme ekonomisinin bir parçasıydı.
- Madencilik: Bronz yapımında kullanılan bakır ve kalay madenciliği gelişmeye başlamıştı.
Bu dönemde, Altay Dağları ve Tanrı Dağları çevresinde yaşayan topluluklar, basit ticaret ağları oluşturmaya başlamışlardı. Değiş tokuş yöntemiyle yapılan bu ticaret, genellikle hayvan ürünleri (deri, yün, et) ile tarım ürünleri veya el sanatları arasında gerçekleşiyordu.
2.2. Demir Çağı ve İskit Dönemi (MÖ 1000-300)
Demir Çağı‘nın başlamasıyla birlikte, Türk topluluklarının ekonomik yapısında önemli değişiklikler meydana geldi. Bu dönemde, İskitler (Sakalar) olarak bilinen göçebe topluluklar, Karadeniz‘in kuzeyinden Orta Asya‘ya kadar geniş bir alanda hakimiyet kurmuşlardı.
- Demir İşlemeciliği: Demir silahlar ve aletler üretimi ekonomide önemli bir yer tutuyordu.
- At Yetiştiriciliği: İskitler, at yetiştiriciliğinde uzmanlaşmış ve bu alanda büyük gelişmeler kaydetmişlerdi.
- Ticaret: Yunan kolonileri ile yapılan ticaret, İskit ekonomisinin önemli bir parçası haline gelmişti.
- Tarım: Göçebe yaşam tarzına rağmen, bazı İskit toplulukları tarımla da uğraşıyordu.
İskitler, özellikle Karadeniz kıyısındaki Yunan kolonileriyle yoğun ticari ilişkiler kurmuşlardı. Bu ticaretin ana malları arasında tahıl, deri, kürk ve altın yer alıyordu. Karşılığında ise şarap, zeytinyağı ve lüks Yunan malları alıyorlardı.
MÖ 5. yüzyılda yaşamış olan Yunan tarihçi Herodot, İskitlerin ekonomik faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler vermiştir. Onun anlatımlarına göre, İskitler arasında hem göçebe çobanlar hem de yerleşik çiftçiler bulunmaktaydı.
2.3. Hun Dönemi (MÖ 220 – MS 216)
Hun İmparatorluğu dönemi, Türk ekonomik tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. Hunlar, geniş bir coğrafyaya yayılmış, merkezi bir devlet yapısı kurmuş ve karmaşık bir ekonomik sistem geliştirmişlerdi.
- Hayvancılık: At, koyun ve sığır yetiştiriciliği ekonominin temelini oluşturuyordu.
- Tarım: Yerleşik Hun toplulukları, tahıl üretimi yapıyordu.
- El Sanatları: Deri işlemeciliği, dokumacılık ve metalürji gelişmişti.
- Ticaret: İpek Yolu üzerindeki kontrolleri sayesinde, uluslararası ticarette önemli bir rol oynuyorlardı.
Hunlar, İpek Yolu ticaretinde aracı rol oynayarak büyük ekonomik kazançlar elde etmişlerdi. Çin ile Roma İmparatorluğu arasındaki ticaretin önemli bir kısmı Hun toprakları üzerinden geçiyordu.
Hun hükümdarı Mete Han (MÖ 209-174), ekonomik politikalarıyla ün kazanmıştı. Onun döneminde:
- Merkezi bir vergi sistemi oluşturuldu.
- Tarım alanları genişletildi.
- Ticaret yollarının güvenliği sağlandı.
- Komşu devletlerle ticaret anlaşmaları yapıldı.
MS 48 yılında Hun İmparatorluğu‘nun ikiye bölünmesiyle, ekonomik güçleri zayıflamaya başladı. Ancak, Batı Hunları Avrupa‘ya göç ederek buradaki ekonomik ve siyasi yapıyı derinden etkilediler.
2.4. Göktürk Öncesi Dönem (MS 216-552)
Hun İmparatorluğu‘nun dağılmasından Göktürk Kağanlığı‘nın kuruluşuna kadar geçen sürede, Orta Asya‘da çeşitli Türk boyları hakimiyet kurdu. Bu dönemde ekonomik faaliyetler çeşitlenmeye ve yerleşik hayata geçiş hızlanmaya başladı.
- Tabgaçlar (Toba) (MS 386-534): Kuzey Çin’de kurdukları devlette tarım ekonomisini geliştirdiler.
- Akhunlar (Eftalitler) (MS 420-577): Orta Asya ve Kuzey Hindistan’da ticaret yollarını kontrol ettiler.
- Avarlar (MS 6. yüzyıl): Orta Avrupa’da güçlü bir ekonomik yapı kurdular.
Bu dönemde, Türk toplulukları arasında:
- Tarımsal üretim artmaya başladı.
- Şehirleşme hız kazandı.
- Zanaat üretimi çeşitlendi.
- Uluslararası ticaret ağları genişledi.
Özellikle Tabgaçlar, Çin’deki hakimiyetleri sırasında tarım ekonomisini geliştirmiş ve sulama sistemleri inşa etmişlerdi. Akhunlar ise İpek Yolu ticaretinde önemli bir rol oynamış ve bu sayede büyük zenginlik elde etmişlerdi.
3. Orta Asya Türk Devletleri Dönemi (6. – 11. yüzyıl)
3.1. Göktürk Kağanlığı Dönemi (552-744)
Göktürk Kağanlığı, Türk tarihinde merkezi devlet yapısının en gelişmiş örneklerinden birini sunmuştur. Bu dönemde ekonomi, hayvancılık temelli göçebe yaşam tarzı ile yerleşik tarım ve ticaret ekonomisinin bir sentezi niteliğindeydi.
3.1.1. Ekonomik Yapı
- Hayvancılık: Ekonominin temelini oluşturuyordu. At, koyun, keçi ve sığır yetiştiriciliği yaygındı.
- Tarım: Özellikle güney bölgelerinde tarım faaliyetleri gelişmişti. Buğday, arpa ve darı temel ürünlerdi.
- Madencilik: Demir, altın ve gümüş madenciliği önemliydi. Altay Dağları önemli bir madencilik merkeziydi.
- El Sanatları: Demircilik, dericilik ve dokumacılık gelişmişti.
3.1.2. Ticaret
Göktürkler, İpek Yolu ticaretinde kilit bir rol oynuyorlardı. Çin ile Batı arasındaki ticarette aracılık yaparak büyük kazançlar elde ediyorlardı.
- İpek Ticareti: En önemli ticaret malıydı. Çin’den gelen ipek, Göktürk topraklarından geçerek Batı’ya ulaşıyordu.
- At Ticareti: Göktürkler, yetiştirdikleri kaliteli atları Çin’e satıyorlardı.
- Kürk Ticareti: Sibirya’dan elde edilen değerli kürkler, önemli bir ticaret malıydı.
Göktürk Kağanı Bumin (552-553) ve kardeşi İstemi (553-576), ticaret yollarının güvenliğini sağlamış ve ekonomik politikalarıyla ün kazanmışlardı. İstemi Kağan, Sasani İmparatorluğu ve Bizans İmparatorluğu ile diplomatik ve ticari ilişkiler kurmuştu.
3.1.3. Ekonomik Kurumlar
Göktürklerde bazı önemli ekonomik kurumlar şunlardı:
- Ayguçı: Hazineden sorumlu devlet görevlisi.
- Tudun: Vergi toplamakla görevli memur.
- Tamgacı: Gümrük işlerinden sorumlu görevli.
3.1.4. Para Sistemi
Göktürkler, genellikle takas sistemini kullanmakla birlikte, Çin sikkeleri ve değerli madenler de tedavüldeydi. Göktürk Kağanı Bilge (716-734) döneminde, Göktürklere özgü sikkeler basılmaya başlanmıştı.
3.2. Uygur Kağanlığı Dönemi (744-840)
Uygur Kağanlığı, Göktürklerden sonra Orta Asya‘da hakimiyet kuran en önemli Türk devletiydi. Uygurlar, göçebe yaşam tarzından yerleşik hayata geçişte önemli adımlar atmış ve ekonomik yapılarını çeşitlendirmişlerdi.
3.2.1. Ekonomik Yapı
- Tarım: Uygurlar, tarıma büyük önem vermişlerdi. Sulama kanalları inşa ederek tarım alanlarını genişletmişlerdi.
- Hayvancılık: Geleneksel hayvancılık faaliyetleri devam etmekle birlikte, tarımın önemi artmıştı.
- El Sanatları: Dokumacılık, çömlekçilik ve metalürji gelişmişti.
- Madencilik: Altın, gümüş ve demir madenciliği önemliydi.
3.2.2. Ticaret
Uygurlar, İpek Yolu ticaretinde çok aktif bir rol oynamışlardı. Çin ile yoğun ticari ilişkileri vardı.
- İpek Ticareti: Uygurlar, Çin’den aldıkları ipeği Batı’ya satıyorlardı.
- At Ticareti: Uygurlar, Çin’e yüksek kaliteli atlar satıyorlardı.
- Kağıt ve Kitap Ticareti: Uygurlar, kağıt üretimi ve kitap ticaretinde öncüydüler.
Uygur Kağanı Bögü (759-779) döneminde, ticaret en parlak dönemini yaşamıştı. Bögü Kağan, Çin‘le yapılan “At-İpek Ticareti Antlaşması” ile ekonomik ilişkileri güçlendirmişti.
3.2.3. Şehirleşme ve Ekonomik Merkezler
Uygurlar, önemli şehirler kurmuş ve bu şehirleri ekonomik merkezler haline getirmişlerdi:
- Karabalgasun: Uygur Kağanlığı’nın başkenti ve önemli bir ticaret merkezi.
- Beşbalık: Önemli bir tarım ve ticaret şehri.
- Koço: Sanat ve kültür merkezi, aynı zamanda önemli bir ticaret şehri.
- Turfan: Tarım ve ticaretin geliştiği önemli bir Uygur şehri.
3.2.4. Para ve Kredi Sistemi
Uygurlar, gelişmiş bir para ve kredi sistemi oluşturmuşlardı:
- Kağıt Para: Uygurlar, kağıt parayı kullanan ilk Türk devletiydi.
- Kredi Mektupları: Tüccarlar arasında kredi mektupları kullanılıyordu.
- Ortaklık Sistemi: Tüccarlar arasında ortaklık sistemi gelişmişti.
3.3. Karahanlı Devleti Dönemi (840-1212)
Karahanlı Devleti, İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti olarak, Türk ekonomi tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde, İslam ekonomisi ile geleneksel Türk ekonomik yapısı sentezlenmişti.
3.3.1. Ekonomik Yapı
- Tarım: Sulama sistemleri geliştirilerek tarımsal üretim artırılmıştı.
- Hayvancılık: Geleneksel hayvancılık faaliyetleri devam ediyordu.
- El Sanatları: Dokumacılık, çömlekçilik ve metalürji gelişmişti.
- Madencilik: Altın, gümüş ve bakır madenciliği önemliydi.
3.3.2. Ticaret
Karahanlılar, İpek Yolu ticaretinde aktif rol oynamaya devam etmişlerdi. İslam dünyası ile ticari ilişkiler geliştirilmişti.
- İpek Ticareti: Doğu-Batı ticaretinde aracılık yapılıyordu.
- Köle Ticareti: Özellikle Doğu Avrupa’dan getirilen köleler, İslam dünyasına satılıyordu.
- Baharat Ticareti: Hindistan’dan gelen baharatlar, Batı’ya aktarılıyordu.
Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han (920-955), İslamiyet’i kabul ederek ticari ilişkilerin İslam dünyasına yönelmesini sağlamıştı.
3.3.3. Ekonomik Kurumlar
Karahanlılarda İslami ekonomik kurumlar oluşmaya başlamıştı:
- Divan-ı İstifa: Mali işlerden sorumlu devlet kurumu.
- Muhtesib: Çarşı ve pazarları denetleyen görevli.
- Vakıflar: Sosyal ve ekonomik amaçlı kurumlar.
3.3.4. Para Sistemi
Karahanlılar, İslami para sistemini benimsemişlerdi:
- Dinar: Altın para birimi.
- Dirhem: Gümüş para birimi.
- Fels: Bakır para birimi.
Karahanlı hükümdarı Tamgaç Buğra Han (1052-1068) döneminde, özgün Karahanlı sikkeleri basılmaya başlanmıştı.
4. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Dönemi (1037-1194)
Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Türk-İslam devletleri arasında en geniş topraklara sahip olan ve ekonomik açıdan en gelişmiş olanıydı. Bu dönemde, Türk ekonomisi İslam ekonomisi ile tam anlamıyla bütünleşmiş ve yeni bir sentez ortaya çıkmıştı.
4.1. Ekonomik Yapı
4.1.1. Tarım
Selçuklular döneminde tarım, ekonominin temel direği haline gelmişti:
- Sulama Sistemleri: Özellikle İran ve Irak’ta gelişmiş sulama sistemleri inşa edilmişti.
- Tarım Ürünleri: Buğday, arpa, pirinç, pamuk ve meyve üretimi yaygındı.
- İkta Sistemi: Topraklar, asker ve memurlara hizmet karşılığı dağıtılıyordu.
Sultan Melikşah (1072-1092) döneminde, tarımsal üretimi artırmak için önemli projeler hayata geçirilmişti. Özellikle Merv ve İsfahan bölgelerinde büyük sulama kanalları inşa edilmişti.
4.1.2. Hayvancılık
Geleneksel Türk hayvancılığı, yerleşik hayata geçişle birlikte dönüşüm geçirmişti:
- Koyun ve Keçi Yetiştiriciliği: Yaygın olarak yapılıyordu.
- At Yetiştiriciliği: Ordu için önemini koruyordu.
- Deve Yetiştiriciliği: Kervan ticareti için önemliydi.
4.1.3. Sanayi ve El Sanatları
Selçuklular döneminde sanayi ve el sanatları büyük gelişme göstermişti:
- Dokumacılık: İpek, yün ve pamuklu kumaş üretimi yaygındı.
- Metalürji: Silah ve zırh üretimi gelişmişti.
- Çömlekçilik: Özellikle Rey ve Nişabur‘da gelişmişti.
- Cam İşçiliği: Suriye bölgesinde önemliydi.
4.2. Ticaret
Selçuklular, İpek Yolu ticaretini canlandırmış ve yeni ticaret yolları açmışlardı:
- Kervansaraylar: Ticaret yolları üzerinde çok sayıda kervansaray inşa edilmişti.
- Deniz Ticareti: Basra Körfezi ve Kızıldeniz üzerinden deniz ticareti geliştirilmişti.
- Uluslararası Ticaret: Bizans, Hindistan ve Orta Asya ile yoğun ticari ilişkiler kurulmuştu.
Vezir Nizamülmülk (1018-1092), ticaretin gelişmesi için önemli politikalar uygulamıştı. Onun döneminde:
- Ticaret yollarının güvenliği artırılmıştı.
- Gümrük vergileri düzenlenmiş ve ticareti teşvik edici hale getirilmişti.
- Tüccarlar için kredi imkanları genişletilmişti.
4.3. Ekonomik Kurumlar
Selçuklular, gelişmiş bir ekonomik yönetim sistemi kurmuşlardı:
- Divan-ı İstifa: Mali işlerden sorumlu en üst kurum.
- Divan-ı Arz: Ordu ve ikta sisteminden sorumlu kurum.
- Divan-ı İşraf: Devlet harcamalarını denetleyen kurum.
- Hisbe Teşkilatı: Çarşı ve pazarları denetleyen kurum.
4.4. Para Sistemi
Selçuklular, İslami para sistemini kullanmaya devam etmişlerdi:
- Dinar: Altın para birimi.
- Dirhem: Gümüş para birimi.
- Fels: Bakır para birimi.
Sultan Tuğrul Bey (1040-1063) döneminde ilk Selçuklu sikkeleri basılmaya başlanmıştı. Bu sikkeler üzerinde hükümdarın adı ve unvanları yer alıyordu.
4.5. Vergi Sistemi
Selçuklularda çeşitli vergiler mevcuttu:
- Haraç: Toprak vergisi.
- Öşür: Tarım ürünlerinden alınan vergi.
- Cizye: Gayrimüslimlerden alınan baş vergisi.
- Zekât: Müslümanlardan alınan dini vergi.
- Bac: Ticaret vergisi.
5. Anadolu Selçuklu Devleti Dönemi (1077-1308)
Anadolu Selçuklu Devleti, Türklerin Anadolu’da kurduğu ilk büyük devletti. Bu dönemde, Anadolu’nun ekonomik yapısı büyük bir dönüşüm geçirmiş ve bölge önemli bir ticaret merkezi haline gelmişti.
5.1. Ekonomik Yapı
5.1.1. Tarım
Anadolu Selçukluları, tarımsal üretime büyük önem vermişlerdi:
- Sulama Sistemleri: Özellikle Konya Ovası’nda gelişmiş sulama sistemleri kurulmuştu.
- Tarım Ürünleri: Buğday, arpa, pamuk, üzüm ve meyve üretimi yaygındı.
- İkta Sistemi: Büyük Selçuklulardaki sistem devam ettirilmişti.
I. Alaeddin Keykubad (1220-1237) döneminde, tarımsal üretimi artırmak için önemli projeler hayata geçirilmişti. Özellikle Konya ve Kayseri bölgelerinde tarım alanları genişletilmişti.
5.1.2. Hayvancılık
Anadolu’nun coğrafi yapısı, hayvancılığın gelişmesi için uygundu:
- Koyun Yetiştiriciliği: Özellikle yaylalarda yaygındı.
- At Yetiştiriciliği: Ordu için önemini koruyordu.
- Sığır Yetiştiriciliği: Tarımsal faaliyetlerde kullanılıyordu.
5.1.3. Sanayi ve El Sanatları
Anadolu Selçukluları döneminde el sanatları ve sanayi büyük gelişme göstermişti:
- Dokumacılık: Özellikle Konya, Kayseri ve Sivas‘ta gelişmişti.
- Halıcılık: Türk halıları dünya çapında ün kazanmıştı.
- Madencilik: Demir, bakır ve gümüş madenciliği önemliydi.
- Çömlekçilik: İznik ve Kütahya‘da gelişmişti.
5.2. Ticaret
Anadolu Selçukluları, doğu-batı ticaretinde kilit bir rol oynamışlardı:
- Kervansaraylar: Anadolu’yu baştan başa kesen ticaret yolları üzerinde 200’den fazla kervansaray inşa edilmişti.
- Limanlar: Antalya ve Sinop gibi limanlar, deniz ticaretinde önemli merkezler haline gelmişti.
- Uluslararası Ticaret: Venedik, Ceneviz ve Bizans ile yoğun ticari ilişkiler kurulmuştu.
II. Kılıç Arslan (1155-1192) döneminde, ticaretin gelişmesi için önemli adımlar atılmıştı. Onun döneminde:
- Ticaret yollarının güvenliği artırılmıştı.
- Yabancı tüccarlara imtiyazlar tanınmıştı.
- Kervansaray sistemi geliştirilmişti.
5.3. Ekonomik Kurumlar
Anadolu Selçukluları, Büyük Selçuklulardaki ekonomik kurumları devam ettirmişlerdi:
- Divan-ı İstifa: Mali işlerden sorumlu en üst kurum.
- Pervanelik: İkta sistemini yöneten kurum.
- Ahi Teşkilatı: Esnaf ve zanaatkarları örgütleyen kurum.
Ahi Evran (1171-1261), Ahi Teşkilatı’nın kurucusu olarak Anadolu ekonomisinin gelişmesinde önemli rol oynamıştı.
5.4. Para Sistemi
Anadolu Selçukluları, kendi para sistemlerini geliştirmişlerdi:
- Sultani: Altın para birimi.
- Dirhem: Gümüş para birimi.
- Fels: Bakır para birimi.
I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1192-1196, 1205-1211) döneminde, Anadolu Selçuklu Devleti’nin özgün sikkeleri basılmaya başlanmıştı.
5.5. Vergi Sistemi
Anadolu Selçuklularında çeşitli vergiler mevcuttu:
- Çift Resmi: Çiftçilerden alınan toprak vergisi.
- Öşür: Tarım ürünlerinden alınan vergi.
- Cizye: Gayrimüslimlerden alınan baş vergisi.
- Gümrük Vergisi: Ticaretten alınan vergi.
- Ağnam Resmi: Küçükbaş hayvan vergisi.
6. Beylikler Dönemi (13. – 15. yüzyıl)
Anadolu Selçuklu Devleti‘nin zayıflamasıyla birlikte ortaya çıkan Türk beylikleri, Anadolu’nun ekonomik yapısını şekillendirmeye devam ettiler. Bu dönem, Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselişine kadar sürdü.
6.1. Erken Beylikler Dönemi (13. – 14. yüzyıl)
6.1.1. Ekonomik Yapı
- Tarım: Beylikler, bulundukları bölgelerin coğrafi özelliklerine göre tarımsal üretim yapıyorlardı.
- Hayvancılık: Özellikle iç kesimlerdeki beyliklerde önemliydi.
- El Sanatları: Her beyliğin kendine özgü el sanatları gelişmişti.
6.1.2. Ticaret
Beylikler, bulundukları konuma göre ticari faaliyetler yürütüyorlardı:
- Deniz Ticareti: Kıyı beylikleri (Karesi, Aydın, Menteşe) deniz ticaretinde aktifti.
- Kara Ticareti: İç kesimdeki beylikler (Germiyan, Karaman) kara ticaretinde öne çıkıyordu.
Mehmet Bey (1277-1308) yönetimindeki Karaman Beyliği, iç ticaretin gelişmesinde önemli rol oynamıştı.
6.2. Geç Beylikler Dönemi (14. – 15. yüzyıl)
Bu dönemde, Osmanlı Beyliği‘nin yükselişi ve diğer beylikleri birleştirme süreci başlamıştı.
6.2.1. Osmanlı Ekonomisinin Temelleri
Osman Gazi (1299-1326) ve Orhan Gazi (1326-1362) dönemlerinde Osmanlı ekonomisinin temelleri atılmıştı:
- Tarım: Fethedilen topraklarda tarımsal üretim teşvik edildi.
- Ticaret: Bizans’la ticari ilişkiler geliştirildi.
- Ganimet Ekonomisi: Fetihlerden elde edilen ganimetler önemli bir gelir kaynağıydı.
6.2.2. Diğer Beyliklerin Ekonomik Katkıları
Osmanlılar tarafından ilhak edilen diğer beylikler, kendi ekonomik birikimlerini Osmanlı ekonomisine kattılar:
- Karesi Beyliği: Denizcilik ve gemi yapımı.
- Saruhanoğulları: Dokumacılık ve dericilik.
- Aydınoğulları: Deniz ticareti ve korsanlık.
- Germiyanoğulları: Madencilik ve at yetiştiriciliği.
7. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi (1299-1922)
Osmanlı İmparatorluğu, Türk ekonomi tarihinin en uzun ve en kapsamlı dönemini temsil eder. Bu dönem, kendi içinde çeşitli alt dönemlere ayrılabilir.
7.1. Kuruluş Dönemi (1299-1453)
7.1.1. Ekonomik Yapı
- Tarım: Temel ekonomik faaliyet.
- Hayvancılık: Özellikle göçebe Türkmenler arasında yaygın.
- El Sanatları: Dokumacılık, dericilik ve demircilik öne çıkıyordu.
7.1.2. Toprak Sistemi
Tımar Sistemi, bu dönemde oluşmaya başlamıştı. Bu sistem:
- Devlete ait toprakların asker ve memurlara hizmet karşılığı verilmesini,
- Tarımsal üretimin sürekliliğini,
- Ordunun finansmanını sağlıyordu.
I. Murat (1362-1389) döneminde tımar sistemi kurumsallaşmaya başlamıştı.
7.1.3. Ticaret
- İç Ticaret: Pazarlar ve panayırlar önemliydi.
- Dış Ticaret: Balkanlar ve Bizans ile ticaret gelişmeye başlamıştı.
Yıldırım Bayezid (1389-1402) döneminde, Bursa önemli bir ipek ticaret merkezi haline gelmişti.
7.2. Yükseliş Dönemi (1453-1566)
7.2.1. Ekonomik Yapı
- Tarım: İmparatorluğun temel gelir kaynağı olmaya devam ediyordu.
- Sanayi: Dokuma, dericilik, madencilik ve gemi yapımı gelişmişti.
- El Sanatları: Özellikle silah yapımı, kuyumculuk ve halıcılık öne çıkıyordu.
7.2.2. Ticaret
- İç Ticaret: Gelişmiş bir pazar ağı oluşmuştu.
- Dış Ticaret: Akdeniz, Karadeniz ve Hint Okyanusu’nda ticaret yapılıyordu.
Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) döneminde, İstanbul‘un fethi ile birlikte şehir önemli bir ticaret merkezi haline gelmişti.
7.2.3. Mali Sistem
- Para: Altın, gümüş ve bakır sikkeler kullanılıyordu.
- Vergi: Şer’i (İslami) ve örfi (geleneksel) vergiler alınıyordu.
Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde, mali sistem en gelişmiş halini almıştı.
7.3. Duraklama ve Gerileme Dönemi (1566-1699)
7.3.1. Ekonomik Sorunlar
- Tımar Sisteminin Bozulması: Toprak düzeni bozulmaya başlamıştı.
- Enflasyon: Avrupa’dan gelen gümüş akını enflasyona neden olmuştu.
- Nüfus Artışı: Artan nüfus, ekonomik dengeleri bozmuştu.
7.3.2. Ticaret
- Kapitülasyonlar: Yabancı devletlere verilen ticari ayrıcalıklar, zamanla ekonomiyi olumsuz etkilemeye başlamıştı.
- Yeni Ticaret Yolları: Coğrafi keşiflerle birlikte yeni ticaret yollarının açılması, Osmanlı ticaretini olumsuz etkilemişti.
III. Murat (1574-1595) döneminde, ilk uzun vadeli kapitülasyonlar Fransa’ya verilmişti.
7.4. Yeniden Yapılanma Dönemi (18. yüzyıl)
7.4.1. Ekonomik Reformlar
- İltizam Sistemi: Vergi toplama işi özel kişilere verilmeye başlanmıştı.
- Esham Sistemi: Bir tür iç borçlanma yöntemi geliştirilmişti.
- Sanayi Atılımları: Dokuma ve silah sanayinde yeni fabrikalar kurulmuştu.
7.4.2. Ticaret
- Yeni Ticaret Anlaşmaları: Avrupa devletleriyle yeni ticaret anlaşmaları yapılmıştı.
- Gümrük Politikaları: Korumacı gümrük politikaları uygulanmaya başlanmıştı.
III. Selim (1789-1807) döneminde, ekonomik alanda önemli reformlar yapılmıştı.
7.5. Modernleşme Dönemi (19. yüzyıl – 1922)
7.5.1. Tanzimat Dönemi Ekonomisi (1839-1876)
- Serbest Ticaret: 1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşması ile serbest ticaret dönemi başlamıştı.
- Bankacılık: İlk bankalar kurulmaya başlanmıştı.
- Sanayileşme Çabaları: Fabrikalar kurulmaya başlanmıştı.
Mustafa Reşid Paşa (1800-1858), Tanzimat reformlarının mimarı olarak ekonomik modernleşmeye öncülük etmişti.
7.5.2. II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909)
- Demiryolu Yapımı: Yoğun demiryolu yatırımları yapılmıştı.
- Tarımda Makineleşme: Tarımsal üretimde makineleşme teşvik edilmişti.
- Dış Borçlar: Dış borçlar artmış ve Düyun-u Umumiye kurulmuştu.
7.5.3. II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1922)
- Milli İktisat Politikası: Yerli üretim ve yerli sermaye teşvik edilmişti.
- Kooperatifçilik: Tarımsal kooperatifler kurulmaya başlanmıştı.
- Savaş Ekonomisi: I. Dünya Savaşı nedeniyle ekonomi savaş koşullarına göre şekillenmişti.
Mehmet Cavit Bey (1875-1926), II. Meşrutiyet döneminin önemli ekonomi bakanlarından biri olarak, liberal ekonomi politikalarını savunmuştu.
8. Türkiye Cumhuriyeti Dönemi (1923-Günümüz)
8.1. Erken Cumhuriyet Dönemi (1923-1938)
8.1.1. Ekonomik Hedefler
- Milli Ekonomi: Bağımsız ve güçlü bir milli ekonomi oluşturma hedefi.
- Sanayileşme: Hızlı sanayileşme hamleleri.
- Devletçilik: Devlet öncülüğünde kalkınma modeli.
8.1.2. Önemli Ekonomik Gelişmeler
- İzmir İktisat Kongresi (1923): Ekonomik bağımsızlığın temelleri atıldı.
- Teşvik-i Sanayi Kanunu (1927): Özel sektör yatırımları teşvik edildi.
- 1929 Dünya Ekonomik Buhranı: Devletçi politikalara yönelim başladı.
- Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (1934-1938): Planlı sanayileşme dönemi başladı.
Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938), bu dönemin ekonomi politikalarının şekillenmesinde belirleyici rol oynamıştı.
8.2. İnönü Dönemi (1938-1950)
8.2.1. Savaş Ekonomisi
- II. Dünya Savaşı: Türkiye savaşa girmese de ekonomi savaş koşullarına göre şekillendi.
- Milli Korunma Kanunu (1940): Ekonomide devlet kontrolü arttı.
- Varlık Vergisi (1942): Tartışmalı bir vergi uygulaması yapıldı.
8.2.2. Savaş Sonrası Dönem
- Liberal Eğilimler: Savaş sonrası dönemde liberal politikalara yönelim başladı.
- Marshall Yardımı: ABD’den ekonomik yardım alındı.
- Tarımda Makineleşme: Tarımsal üretimde büyük artış yaşandı.
İsmet İnönü (1884-1973), bu dönemin ekonomi politikalarını şekillendiren lider olarak öne çıkmıştı.
8.3. Demokrat Parti Dönemi (1950-1960)
8.3.1. Liberal Ekonomi Politikaları
- Özel Sektör Teşviki: Özel sektör yatırımları desteklendi.
- Yabancı Sermaye Teşviki: Yabancı yatırımlar için yasal düzenlemeler yapıldı.
- Tarımda Modernizasyon: Tarımsal üretimde büyük artış sağlandı.
8.3.2. Ekonomik Gelişmeler
- Karayolu Yapımı: Ulaşım ağı genişletildi.
- Sanayi Yatırımları: Çimento, şeker, tekstil gibi sektörlerde yatırımlar yapıldı.
- Dış Borçlanma: Ekonomik büyüme için yoğun dış borçlanmaya gidildi.
Adnan Menderes (1899-1961), bu dönemin ekonomi politikalarının mimarı olarak bilinir.
8.4. Planlı Kalkınma Dönemi (1960-1980)
8.4.1. Devlet Planlama Teşkilatı
- Kuruluş: 1960 yılında kuruldu.
- Beş Yıllık Kalkınma Planları: Ekonomik kalkınma planları hazırlandı.
8.4.2. İthal İkameci Sanayileşme
- Yerli Üretim: İthal edilen ürünlerin yerli üretimi teşvik edildi.
- Korumacı Politikalar: Yerli sanayiyi korumak için gümrük duvarları yükseltildi.
8.4.3. Ekonomik Gelişmeler
- Karma Ekonomi: Devlet ve özel sektör birlikte ekonomiyi yönlendirdi.
- Ağır Sanayi Hamleleri: Demir-çelik, petrokimya gibi s
ektörlerde yatırımlar yapıldı.
- İşçi Dövizleri: Yurtdışına giden işçilerin dövizleri önemli bir gelir kaynağı oldu.
Süleyman Demirel (1924-2015), bu dönemin önemli bir kısmında başbakan olarak görev yapmış ve ekonomi politikalarını şekillendirmişti.
8.5. Liberal Ekonomi Dönemi (1980-2000)
8.5.1. 24 Ocak Kararları (1980)
- Serbest Piyasa Ekonomisi: Devletin ekonomideki rolü azaltıldı.
- İhracata Dayalı Büyüme: İhracat teşvik edildi.
- Finansal Serbestleşme: Kambiyo rejimi serbestleştirildi.
8.5.2. Özelleştirmeler
- KİT’lerin Özelleştirilmesi: Devlet işletmeleri özel sektöre satılmaya başlandı.
- Yabancı Sermaye: Yabancı yatırımlar için düzenlemeler yapıldı.
8.5.3. Ekonomik Krizler
- 1994 Krizi: Yüksek enflasyon ve devalüasyon yaşandı.
- 1999 Krizi: Deprem ve küresel kriz etkisiyle ekonomi daraldı.
Turgut Özal (1927-1993), bu dönemin ekonomi politikalarının mimarı olarak bilinir.
8.6. 2000’li Yıllar ve Sonrası
8.6.1. 2001 Ekonomik Krizi
- Bankacılık Krizi: Bankacılık sektöründe büyük sorunlar yaşandı.
- IMF Programı: Kapsamlı bir ekonomik reform programı uygulandı.
8.6.2. AK Parti Dönemi Ekonomi Politikaları (2002-Günümüz)
- Mali Disiplin: Bütçe açıkları azaltıldı.
- Yapısal Reformlar: Bankacılık, sosyal güvenlik gibi alanlarda reformlar yapıldı.
- Doğrudan Yabancı Yatırımlar: Yabancı sermaye girişi arttı.
- Mega Projeler: Büyük altyapı projeleri hayata geçirildi.
8.6.3. Küresel Etkileşimler
- 2008 Küresel Finans Krizi: Türkiye’yi görece az etkiledi.
- Bölgesel Gelişmeler: Arap Baharı, Suriye Krizi gibi olaylar ekonomiyi etkiledi.
- COVID-19 Pandemisi: 2020 yılında başlayan pandemi, ekonomiyi derinden etkiledi.
Recep Tayyip Erdoğan (1954-), bu dönemin ekonomi politikalarının şekillenmesinde belirleyici rol oynamıştır.
9. Sonuç
Türklerde ticaret ve ekonomi, tarih boyunca sürekli bir evrim geçirmiştir. Göçebe yaşam tarzından yerleşik düzene, tarım toplumundan sanayi toplumuna, ve oradan da bilgi toplumuna geçiş süreçlerinde Türk toplumları, çeşitli ekonomik modeller geliştirmiş ve uygulamışlardır.
Erken dönemlerde hayvancılık ve göçebe ticaretine dayalı olan Türk ekonomisi, zaman içinde tarım, zanaat ve uluslararası ticarete evrilmiştir. Özellikle İpek Yolu ticaretinde oynadıkları rol, Türklerin ekonomik tarihinde önemli bir dönüm noktası olmuştur.
İslamiyet’in kabulüyle birlikte, Türk ekonomik yapısı İslam ekonomisi ile sentezlenmiş, bu da yeni kurumların ve uygulamaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde, bu sentez en olgun halini almış ve geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde yaşanan ekonomik zorluklar ve Batı’nın ekonomik üstünlüğü, Türk ekonomisinin modernleşme sürecini başlatmıştır. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte bu süreç hızlanmış, Türkiye ekonomisi dünya ekonomisiyle daha fazla entegre olmaya başlamıştır.
Günümüzde Türkiye, gelişmekte olan bir ekonomi olarak, küresel ekonomik sistemin önemli aktörlerinden biri haline gelmiştir. Ancak, tarihsel süreçte olduğu gibi, ekonomik zorluklar ve fırsatlar bir arada var olmaya devam etmektedir.
Sonuç olarak, Türklerde ticaret ve ekonominin tarihi, sürekli bir değişim ve adaptasyon sürecinin tarihidir. Bu süreç, Türk toplumlarının karşılaştıkları zorlukları aşma ve fırsatları değerlendirme kabiliyetlerini göstermesi açısından önemlidir. Gelecekte de Türk ekonomisinin, geçmişten gelen bu deneyim ve birikimle, yeni zorluklara ve fırsatlara adapte olması beklenmektedir.
10. Kaynakça
- Acun, F. (2002). Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Timar Sistemi ve Uygulanması. Türkler, 9, 899-908.
- Akdağ, M. (1995). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. Cem Yayınevi.
- Barkan, Ö. L. (1980). Türkiye’de Toprak Meselesi. Gözlem Yayınları.
- Berkes, N. (1978). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Doğu-Batı Yayınları.
- Çağatay, N. (1989). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Çizakça, M. (1999). İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. Ötüken Neşriyat.
- İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. Eren Yayıncılık.
- Kafadar, C. (1995). Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. University of California Press.
- Kazgan, G. (1999). Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
- Keyder, Ç. (1993). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İletişim Yayınları.
- Köprülü, M. F. (1991). Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Kuran, T. (2004). Islam and Mammon: The Economic Predicaments of Islamism. Princeton University Press.
- Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914. İletişim Yayınları.
- Quataert, D. (2005). The Ottoman Empire, 1700-1922. Cambridge University Press.
- Sayar, A. G. (2000). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. Ötüken Neşriyat.
- Tabakoğlu, A. (2008). Türkiye İktisat Tarihi. Dergah Yayınları.
- Tezel, Y. S. (1994). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Toprak, Z. (1995). Milli İktisat – Milli Burjuvazi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Yılmaz, Ş. (2012). Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2009): “Bir Deja Vu”. Nobel Akademik Yayıncılık.
-
0 Yanıtlar
Üzgünüz, yanıt bulunamadı.
Cevaplamak için giriş yapın.